Powszechnie wiadomo, że prawa należy przestrzegać. Uchylenie się od tego obowiązku może wiązać się z wieloma nieprzyjemnościami: od dezaprobaty otoczenia poczynając, na sankcjach ze strony państwa kończąc. Ciekawe jest jednak to, że motywacje stojące za przestrzeganiem prawa mogą być różnie. Stosunek do prawa zależy od wielu jednostkowych uwarunkowań. Jakie postawy wobec prawa przyjmują ludzie?
Do najbardziej rozpowszechnionych w społeczeństwie postaw wobec prawa należy bez wątpienia legalizm. Czym on jest? W określeniu tym nie zawiera się żadna skomplikowana treść. Znaczy ono tyle, że osoba przejawiająca postawę legalistyczną przestrzega prawo po prostu z tego względu, że jest ono prawem – kryje się tu założenie, że jeżeli jakiś przepis został ustanowiony jako obowiązujący w świetle prawa, to stoi za tym jakaś racja. W prostych słowach – prawodawca wiedział co robi, a my, obywatele, powinniśmy mu ufać i się do tego stosować.
Nieco mniej uległy wobec władzy publicznej jest legalizm krytyczny, zakładający, że prawa należy co prawda przestrzegać, ale tylko wtedy gdy jest ono słuszne. W tym kontekście np. znaczna rozbieżność prawa i wyznawanych w społeczeństwie wartości skłoniłaby legalistę krytycznego do zrezygnowania z bezwzględnego posłuszeństwa prawu.
Nieco zbliżonym stanowiskiem jest konformizm. Pojęcie to zazwyczaj kojarzy nam się negatywnie: konformista to ktoś, kto nie ma własnego ja, podąża ślepo za tłumem. W kontekście prawa myślenie to także ma sens. Konformista prawny stosuje się do przepisów prawa, tylko wtedy gdy jego otoczenie także to robi. Konformista wie, że odejście od sposobu postępowania grupy naraziłoby go na społeczne odrzucenie. A to jawi mu się jako jedna z najgorszych rzeczy.
Bardzo często spotykaną postawą jest oportunizm. Stosunek oportunisty do prawa opiera się na rozważeniu za i przeciw, próby odpowiedzi na pytanie, jaki sposób postępowania będzie dla niego najkorzystniejszy. Przestrzeganie prawa nie wynika tu z szacunku do prawa jako takiego, jak w przypadku legalisty, lub szacunku do władzy, ale ze strachu przed karą, lub możliwością osiągnięcia nagrody za posłuszne zachowanie. Cynizm? Może trochę…
Ważne w postawach wobec prawa jest nie tylko dotarcie do motywacji stojących za jego przestrzeganiem. Ciekawe jest także to, jak ludzie reagują na łamanie norm. Najbardziej interesującymi postawami są rygoryzm i punitywizm: obie są dosyć surowe w stosunku do przestępców. Osoby wyznające te przekonania uważają, że łamanie prawa powinno być karane bardzo surowo i, co więcej, nie ma żadnych okoliczności, które usprawiedliwiałyby sprawcę.
Postawy te dominują wśród Polaków. Jeśli chodzi o stosunek do osób naruszających prawo, jesteśmy bardzo mało tolerancyjnym narodem. Czerpiemy niewysłowioną przyjemność ze śledzenia w telewizji przebiegu głośnych spraw karnych i towarzyszy nam szczególna satysfakcja, jeśli padają w nich wysokie wyroki. Można wręcz powiedzieć, że naszą maksymą jest: “niech sprawiedliwości stanie się zadość!”
